ภูมิปัญญาท้องถิ่นล้านนา: เครื่องเงินวัวลาย (เครื่องประดับและของตกแต่งบ้าน)

เครื่องเงินวัวลาย

เครื่องเงิน ของบ้านศรีสุพรรณปรากฏหลักฐานตั้งแต่ พญามังราย สร้างเมืองเชียงใหม่ ซึ่งสร้างความสัมพันธ์กับพุกาม และเจรจาขอช่างฝีมือมายังเมืองเชียงใหม่ เพื่อฝึกอาชีพเสริมให้กับประชาชน ทำให้เชียงใหม่มีช่างหัตถกรรมพื้นบ้านที่ได้รับการฝึกฝนและมีการสืบทอดอย่างต่อเนื่อง โดยเฉพาะการทำเครื่องเงินของช่างบ้านศรีพรรณ ช่างในคุ้มหลวงเมืองเชียงใหม่ ได้ถ่ายทอดการทำเครื่องเงินให้แก่ลูกหลานจนสามารถเป็นช่างฝีมือในการทำเครื่องเงิน และเป็นที่ยอมรับได้ขยายแหล่งที่ผลิตเครื่องเงิน ไปยังหมู่บ้านอื่น ๆ เช่นบ้านหารแก้ง อำเภอหางดง บ้านแม่หย้อย อำเภอสันทราย จังหวัดเชียงใหม่

ในอดีตชาวบ้านวัวลายจะประกอบอาชีพทำนาเป็นส่วนใหญ่ เมื่อว่างเว้นจากการทำนาก็จะเป็นช่างฝีมือ ทำเครื่องเงินตามที่ได้รับการถ่ายทอดจากบรรพบุรุษ เกือบทุกบ้านจะมีโรงงานขนาดเล็กประจำอยู่ที่บ้าน เรียกว่า "เตาเส่า" สมาชิกในครอบครัวจะช่วยกันทำเครื่องเงินเพื่อใช้สอยในชีวิตประจำวัน และเพื่อการค้า

ความสำคัญของเครื่องเงินวัวลาย

เครื่องเงินวัวลายเป็นงานศิลปหัตถกรรมที่มีชื่อเสียงและมีคุณค่าของจังหวัดเชียงใหม่ การทำเครื่องเงินเป็นทั้งงานช่างและงานศิลป์ที่จะต้องอาศัยความประณีตและความละเอียดอ่อน เพื่อผลงานที่ออกมาจะได้สวยและงดงามตามลวดลายต่างๆที่เป็นเอกลักษณ์ของเครื่องเงินวัวลาย

วัสดุ อุปกรณ์เครื่องมือผลิตเครื่องเงิน

1.วัตถุดิบ

2.อุปกรณ์หลอม

3.อุปกรณ์ขึ้นรูป

กระบวนการผลิตเครื่องเงิน

ขั้นตอนที่ 1

การหลอมเงิน

1.จัดเตรียมเม็ดเงินบริสุทธิ์ตามจำนวนปริมาณที่ต้องการ

2.นำเม็ดเงินบริสุทธิ์ลงในเบ้าหลอมเพื่อเตรียมนำเข้าเตาหลอม

3.นำเบ้าที่ใส่เม็ดเงินไว้เรียบร้อยเข้าเตาหลอม

4.หลอมโดยใช้ไฟสูง 200 องศาประมาณ 10 นาที

5.จัดเตรียมพิมพ์หล่อไว้ให้เรียบร้อยโดยใช้ผงถ่านเช็ดที่แม่พิมพ์เพื่อมิให้เนื้อเงินติดแม่พิมพ์

6.เทเนื้อเงินที่เป็นของเหลวลงงานพิมพ์หล่อที่จัดเตรียมไว้

7.เนื้อเงินที่หลอมละลายจะไหลลงพิมพ์และแม่พิมพ์ที่เตรียมไว้

8.จะได้เงินที่หลอมไว้เนื้อเดียวกันเรียบร้อยและพร้อมนำขึ้นรูป

ขั้นตอนที่ 2

การขึ้นรูป

1.นำเงินที่หลอมได้ เตรียมทำการขึ้นรูป

2.ช่างจะนำแว่นเงินที่ได้มาทำการตีด้วยค้อนแต่ละขนาด เพื่อให้เนื้อเงินขยายตามรูปทรง ขนาดของถาดที่กำหนด

3.เมื่อตีขึ้นรูปตามที่กำหนดไว้ตามรูปร่างที่กำหนด

ขั้นตอนที่ 3

การทำลวดลาย

1.นำเงินที่จะสลักลวดลายใส่ไปในแท่นพิมพ์ที่ทำด้วยชัน

2.ตอกลายจากข้างในขันเงินให้นูนออกมา

3.ใส่ชันลงไปในขันเงินนั้นให้เต็ม และคว่ำขันเงินนั้น เพื่อแต่งลวดลายภายนอกให้สวยงามด้วยเครื่องมือชนิดต่างๆให้เหมาะสมกับลายนั้น

4.เอาชันออกจากขันเงินโดยการลนไฟ เมื่อชันละลายก็จะหลุดออกมาจากแบบพิมพ์

5.ผิวที่ขรุขระใช้ขัดด้วยกระดาษทรายให้ผิวเนื้อเรียบ

6.นำขันเงินที่เสร็จแล้วนั้นไปต้มด้วยน้ำกรดผสมกำมะถัน ต้มนานประมาณ 30 นาที ให้อุณหภูมิที่สูงมาก ถ้าอุณหภูมิไม่สูง วัตถุที่ต้มจะไม่ขาว

ขัดขันเงินในน้ำสะอาดด้วยแปรงทองเหลือง จะใช้ผงซักฟอกกับน้ำมะขามเปียก หรือผงหินขัดก็ได้ ขันเงินนั้นจะขาวเป็นเงางาม

ขั้นตอนที่ 4

การทำความสะอาด

1.ใช้แป้งจีนขัดได้โดยไม่ต้องใช้น้ำ

2.ซื้ออุปกรณ์ทำความสะอาดเครื่องเงินโดยเฉพาะ ซึ่งมีด้วยกันหลากหลาย

ยี่ห้อ ทั้งที่เป็นแบบผ้าเช็ดทำความสะอาดสำเร็จรูป ซึ่งใช้สำหรับทำความสะอาดเครื่องเงินโดยเฉพาะ หรือจะเป็นแบบครีมกระปุก สำหรับเช็ดทำความสะอาดเครื่องประดับ ซึ่งหาซื้อง่ายตามร้านขายเครื่องประดับทั่วไป

3.ใช้น้ำส้มสายชู หรือน้ำมะขามเปียกในการต้ม ผสมน้ำ 1 ต่อ 2 ต้มพอเดือดสามารถเอาเครื่องเงินจุ่มลงไปได้เลย รอสักครู่ก็จะได้เครื่องเงินที่ขาวใส แวววาว

4.เอาน้ำใส่หม้อ เติมโซดาซักผ้า 2 ช้อนชา แล้วนำเครื่องเงินใส่ลงหม้อเพื่อต้มแล้วล้างให้สะอาด เช็ดให้แห้ง ขัดด้วยผงขัดเงินเช็ดด้วยผ้านุ่มๆ

5.นำเครื่องเงินแช่ไว้ในน้ำต้มมันฝรั่ง 1 ชั่วโมง แล้วนำขึ้นล้างให้สะอาด เช็ดให้แห้งจะดูเป็นเงาเหมือนใหม่

6.ใช้น้ำมะขามเปียกหรือน้ำมะนาวผสมขี้เถ้าขัด แล้วล้างด้วยน้ำสบู่ผสมน้ำอุ่น ล้างน้ำสะอาด และเช็ดให้แห้ง ถ้าไม่ใช้น้ำมะขามเปียกจะใช้ยาขัดชนิดผงหรือน้ำที่มีขายตามร้านค้าหรือห้างสรรพสินค้ามาใช้ทำความสะอาดก็ได้เพื่อความสะดวก แต่ยาขัดชนิดนี้จะมีส่วนผสมของอลูมิเนียมและโซดาอยู่

7.บีบยาสีฟันออกจากหลอดแล้วไปตากให้แห้ง จากนั้นบดให้ละเอียดผสมน้ำมะนาว คนให้เข้ากันใช้สำลีชุบส่วนผสม นำไปขัดเครื่องเงินให้ทั่ว หรือจะใช้ขี้บุหรี่ผสมน้ำมะนาวขัดแทนก็ได้

ขั้นตอนที่ 5

การตรวจเช็คคุณภาพ

การตรวจสอบเครื่องเงินควรตรวจสอบอย่างสม่ำเสมอ และตรวจอย่างละเอียด หากเครื่องเงินมีตำหนิหรือเสียหายจะได้นำกลับไปซ้อมแซม และนำไปทำความสะอาด